Hormoonverstoorders en de mogelijke effecten

Van meer dan 1800 chemicaliën gebruikt in materialen om voedsel op te slaan, te bereiden, te verpakken en te serveren is bekend dat ze met voedsel in contact komen. Veel van deze chemicaliën hebben eigenschappen waar bezorgdheid over is en anderen zijn nooit getest op hun toxiciteit. Er is steeds meer wetenschappelijk bewijs dat blootstelling aan onder andere hormoonverstoorders via voedsel, verpakkingen en kookmaterialen negatieve effecten kan hebben op de gezondheid van kinderen, met name tijdens hun vroege ontwikkeling. Baby’s en jonge kinderen zijn bijzonder kwetsbaar voor o.a. hormoonverstoorders vanwege verschillende biologische- en ontwikkelingskenmerken die hen in een andere positie plaatst dan volwassenen. Ze ondergaan in hun vroege levensjaren een periode van extreem snelle groei en ontwikkeling, waarbij hun organen, hersenen en hormoonstelsel zich nog in een kwetsbare fase bevinden. Hormoonverstoorders kunnen de normale werking van dit ontwikkelingsproces verstoren, wat kan leiden tot langetermijneffecten zoals ontwikkelingsstoornissen, gedragsproblemen en verstoring van de voortplantingsgezondheid.

Wat kun je zelf doen voor je kleintje om inname van nare stoffen zoveel mogelijk te beperken?

Dit begint bij het inkopen, bereiden en bewaren van voeding in duurzame materialen zonder nare stoffen. Kijk eens kritisch naar de materialen die je gebruikt om voedsel te bereiden en te bewaren, ook voor jezelf. Hieronder een lijstje waar je aan zou kunnen denken:

• Allereerst natuurlijk de babyflessen. Hier is veel onderzoek naar gedaan en drinken uit glas is sowieso een betere keuze dan drinken uit plastic, lees er hier meer over. 
• Koop zoveel mogelijk verse en onverpakte voeding, indien mogelijk neem je eigen verpakkingen mee. Er zijn tegenwoordig al veel mogelijkheden om je eigen verpakking te laten vullen of in bulk te kopen. Koop je nootjes op de markt; vraag of ze het in je eigen meegebrachte verpakking doen.
• Vermijd zoveel mogelijk voedsel uit blik want de coating daarvan bevat bpa. Schadelijke stoffen lekken makkelijker in vloeistoffen en vetrijke voedingsmiddelen.
• Je blender of mixer; is deze van plastic, zoja check het plastic of kies voor een
  glazen kom.
• Check je snijplanken: de beste snijplank. Met hout en glas zit je altijd goed. 
• Drinkbekers: een recent onderzoek in opdracht van Stichting Tegengif gaf aan dat
  veel drinkbekers de schadelijke weekmaker DIBP te bevatten. Kies liever voor glas of RVS.
• Bestek en borden: het bordje en bestek van je kleintje gebruik je iedere dag. Denk
  eens aan materialen zoals RVS, emaille en kokosnoot of hout voor je bordjes.
  Deze materialen zijn veilig, sterk, milieuvriendelijk en bovendien ook nog eens goed schoon te maken. Een kinderbestek van RVS is een goede keuze.
• Materiaal om eten in te bewaren of op te warmen; vermijd plastic zoveel mogelijk.

Hormoonverstoorders in verpakkingen en kookmateriaal

• Bisfenol A of afgekort BPA is een chemische stof die vaak wordt aangetroffen in plastic en voedselverpakkingen, zoals blikjes en plastic flessen. Gelukkig zijn inmiddels de regels strenger geworden voor gebruik van BPA in verpakkingen voor voedsel. Zo is het niet meer te vinden in baby- en kinderproducten voor eten en drinken (dat was heel lang wel het geval!). Sinds 2011 is het verboden in babyflessen en sinds 2018 in drinkbekers en verpakkingen van voedsel bestemd voor baby’s en peuters tot 3 jaar. Sinds januari 2025 geldt een verbod vanuit de Europese Unie op het gebruik van Bisfenol A (BPA) in verpakkingsmaterialen van voedsel, zoals in (herbruikbare) plastic flessen en blikjes. Er geldt een overgangsperiode van 18 maanden. Dat betekent dat gedurende deze periode producten die aan de eerdere regelgeving voldeden nog in omloop kunnen zijn. 
• BPS (Bisfenol S) is een chemische stof die veel lijkt op BPA en werd of wordt vaak ingezet als vervanger van BPA. De wet geeft voor materialen die in contact komen met voedsel aan hoeveel BPS er maximaal mag vrijkomen. In de EU zijn wel veranderingen gaande om alle bisfenolen die hormoonverstorend kunnen werken, te verbannen uit materialen voor verpakking, maar ja…….geregeld is het nog niet helaas. Sowieso is het zoveel mogelijk vermijden van plastic aan te raden of kies voor de veilige opties.
• Ftalaten worden vaak gebruikt in plastic om flexibiliteit te geven, maar ze kunnen hormoonverstorend werken. 
• Perfluoralkylstoffen (PFAS) worden vaak gebruikt in waterafstotende en vetbestendige coatings, bijvoorbeeld op verpakkingen van fastfood. Deze stoffen zijn persistent in het milieu en kunnen zich ophopen in het lichaam. 
• Teflon is een coating die vaak wordt gebruikt voor antiaanbakpannen. Hoewel het product zelf niet direct schadelijk is, kan het, wanneer het wordt beschadigd, stoffen zoals PFOS vrijgeven, die de gezondheid kunnen schaden. 

Samengevat, kun je stoffen zoals Bisfenol A (BPA), Bisfenol S (BPS), ftalaten, PFAS en PFOS het beste vermijden bij contact met voeding.

Het effect van hormoonverstoorders en andere nare stoffen op de ontwikkeling van je kindje

De vroege kinderjaren zijn de fundamenten voor de rest van het leven, vroegtijdige blootstelling aan hormoonverstoorders kan zich manifesteren als chronische gezondheidsproblemen op latere leeftijd. De belangrijkste effecten op een rijtje: 

• Neurologische ontwikkeling: Het brein van een baby groeit en ontwikkelt zich snel, hormoonverstoorders kunnen de hersenontwikkeling beïnvloeden, wat kan resulteren in leer- en gedragsproblemen (Bron: Lancet Diabetes & Endocrinology, 2016).
• Kleinere lichaamsomvang: Kinderen hebben een veel kleiner lichaamsgewicht dan volwassenen, waardoor de concentratie van schadelijke stoffen in hun lichaam relatief hoger is. Dit betekent dat zelfs een lagere dosis van een schadelijke stof een grotere impact kan hebben.
• Snellere stofwisseling: Kinderen metaboliseren stoffen sneller dan volwassenen, wat betekent dat ze ook sneller schadelijke stoffen opnemen en afbreken. Deze verhoogde metabolische activiteit kan ervoor zorgen dat toxines sneller in hun systeem komen, vooral als het gaat om stoffen die hormonen nabootsen of verstoren.
• Immatuur immuunsysteem: Het immuunsysteem van jonge kinderen is nog in ontwikkeling en is daarom minder effectief in het verdedigen tegen schadelijke stoffen, zoals chemische stoffen en vervuilende stoffen in het milieu. Dit maakt hen kwetsbaarder voor de effecten van blootstelling aan toxines, die hun gezondheid kunnen ondermijnen en het risico op infecties kunnen verhogen.
• Hormonale gevoeligheid: Baby’s en jonge kinderen hebben een veel lager niveau van bepaalde hormonen zoals geslachtshormonen en schildklierhormonen, maar deze hormonen spelen wel een cruciale rol in de ontwikkeling van hun organen en systemen. Hormoonverstoorders kunnen de werking van deze hormonen verstoren, wat gevolgen kan hebben voor de groei, ontwikkeling en voortplanting op lange termijn. Residuen van pesticiden in voedsel kunnen hormoonverstorende effecten hebben volgens een studie gepubliceerd in Environmental Health Perspectives (2014). Blootstelling aan pesticiden in de vroege ontwikkeling van kinderen kan de kans op het ontwikkelen van aandoeningen zoals ADHD, autisme en andere ontwikkelingsstoornissen vergroten.
• Blootstelling in de baarmoeder:  De kwetsbaarheid van kinderen begint al vóór de geboorte. Blootstelling van de foetus aan hormoonverstoorders kan de hormonale balans verstoren, met mogelijk blijvende gevolgen voor de gezondheid van het kind, zoals een verhoogd risico op kanker, reproductieve aandoeningen of endocriene ziekten. Er is steeds meer bewijs dat blootstelling aan hormoonverstorende stoffen tijdens de zwangerschap kan leiden tot langetermijneffecten bij kinderen. Deze studie uit 2016, gepubliceerd in Environmental Health Perspectives, getiteld “Prenatal exposure to endocrine-disrupting chemicals and birth weight: A prospective cohort study” onderzoekt de effecten van prenatale blootstelling aan hormoonverstorende stoffen op het geboortegewicht, wat een indicator kan zijn voor latere gezondheidsproblemen zoals obesitas en metabole aandoeningen. 
• Inname via verschillende routes: Kinderen nemen stoffen op via meerdere routes die volwassenen minder gebruiken. Ze stoppen vaak voorwerpen in hun mond, zoals speelgoed of voorwerpen die besmet kunnen zijn met schadelijke stoffen. Daarnaast eten ze soms minder gevarieerd en soms ook meer bewerkte voedingsmiddelen (denk aan producten speciaal voor kinderen in de markt gezet), wat kan bijdragen aan een verhoogde inname van chemische stoffen uit voedselverpakkingen of -additieven.

Het is duidelijk dat hormoonverstoorders, die aanwezig kunnen zijn in voedsel, verpakkingen en kookmaterialen, potentieel negatieve effecten kunnen hebben op de gezondheid van jonge kinderen. De vroege blootstelling aan deze stoffen kan de ontwikkeling van hun hormoonstelsel, hersenen en immuunsysteem verstoren, met mogelijk blijvende gevolgen. Door kritisch te zijn in keuzes van materialen gebruikt in en voor verpakkingen en kookmaterialen, kun je de blootstelling aan deze stoffen zoveel mogelijk minimaliseren. Kortom, kijk waar je een duurzame switch kunt maken vrij van nare stoffen! 

Tip! Wil je meer lezen over dit onderwerp, kijk dan ook eens in onze Blog Categorie “Eten”. Hier vind je veel blogs die we over dit onderwerp hebben geschreven.

Dit blog is onderdeel van de blogserie “Een gezonde start voor je kindje” waarin we onderwerpen bespreken die te maken hebben met duurzaam en gezond opgroeien. In deze reeks hebben we nog meer interessante blogs voor je. Je vindt ze hier .

Het bericht Voedsel bereiden en bewaren voor je kleintje: duurzame materialen zonder hormoonverstoorders en andere nare stoffen verscheen eerst op Green Jump's blog.

Wanneer moet je opletten?

Hormoonverstoorders, we komen er op allerlei verschillende manieren mee in aanraking.

Sommige krijg je binnen via je mond (bijvoorbeeld via voeding), sommige via je huid (bijvoorbeeld door cosmetica) en weer andere adem je in. Er zijn hormoonverstorende stoffen die belangrijke functies hebben (zoals vlamvertragers in elektronica) en anderen die puur esthetisch zijn (zoals ftalaten die een lekker geurtje geven aan een plastic pop). Is dat direct een probleem? Dat hoeft niet, zoals we je in het vorige artikel uitlegden. Maar als er veilige alternatieven zijn, waarom zou je het risico dan nemen? Zeker tijdens belangrijke fases in het leven, zoals een zwangerschap, bij pasgeborenen, opgroeiende kinderen of in de puberteit, kan het verstandig zijn hier extra aandacht aan te besteden. De volgende tips helpen je hierbij.

Weet wat je eet

Liefde gaat door de maag, maar hormoonverstoorders soms ook. Immers, ook pesticiden kunnen hormoonverstorend zijn. Eet je biologisch, dan scheelt dat al een heel stuk. En was of schil je je groente en fruit vóórdat je het opeet, dan heb je nog een slag te pakken. Zoek je online op ‘Dirty Dozen’ en ‘Clean Fifteen’, dan vind je een lijst met groente en fruit met de meeste en minste pesticiden erop. Deze lijsten worden vaak online gedeeld, maar gaan voornamelijk over voedingsmiddelen geproduceerd in Amerika. Die informatie is niet altijd 1 op 1 te vertalen naar Nederland. Bij Milieudefensie en het RIVM kun je meer informatie vinden over het gebruik van pesticiden in Nederland. Kies trouwens waar mogelijk voor voedsel verpakt in glas, in plaats van blik of plastic. Ook het opwarmen van je maaltijd doe je het liefst in een fijne oven- of magnetronbestendige glazen bak. Dat scheelt weer eventuele blootstelling aan BPA. Duik je lekker de keuken in? Kies dan het liefst voor pannen van (giet)ijzer of met emaille of RVS (in plaats van anti aanbak) en roerspatels of snijplanken van natuurlijke materialen als hout of RVS. Onverwoestbaar, veilig in gebruik en mooi! En die kunststof spatels die je vroeger gebruikte voor je anti-aanbak pan heb je dan ook meteen niet meer nodig, win-win!

Keep it clean

Bekende hormoonverstoorders vinden we veelal terug in kunststof producten. Maar in de loop der tijd kunnen plastics gaan vervallen, beschadigen door gebruik en door verhitting kunnen de gebruikte chemicaliën gaan ‘lekken’. Schadelijke stoffen zoals hormoonverstoorders hopen zich vervolgens op in huisstof. Zeker voor kleintjes die over de grond kruipen geen aanrader. Dus: haal die stofzuiger uit de kast, lucht je huis en maak het regelmatig schoon met een sopje. Door nieuwe producten zoals speelgoed of drinkflessen ook even af te nemen voor het eerste gebruik, verwijder je meteen eventuele ongezonde stoffen die gebruikt zijn tijdens vervoer of opslag. Voor dat sopje kies je natuurlijk liefst een ecologisch schoonmaakmiddel zonder oplosmiddelen. Ook bacteriedodende of desinfecterende middelen kunnen trouwens EDC’s bevatten. Zie je door de ingrediëntenlijst het bos niet meer, maak dan je eigen schoonmaakmiddel of kies voor schoonmaakmiddelen met een ecolabel. Een keurmerk is niet altijd heilig, maar vermindert blootstelling aan giftige stoffen wel degelijk en je helpt de natuur er ook een handje mee.

It’s play time!

Klaar voor de volgende stap in de goede richting? Kies voor vrolijk speelgoed of heerlijk zachte knuffels van natuurlijke materialen. Dat voelt niet alleen fijn aan de handjes, het gaat ook nog eens lang mee en blijft mooi. Natuurlijk ontkom je er niet altijd aan, plastic speelgoed in huis. Let er dan even op welk plastic er gebruikt is. Goed om te onthouden: voor zacht, flexibel kunststof of plastic met een geurtje worden meestal ftalaten gebruikt. Tot slot: ‘vintage’ speelgoed kan stoffen bevatten die tegenwoordig niet meer toegestaan zijn, zoals inmiddels verboden weekmakers of lood in de verf van oude autootjes. Maar de nostalgie snappen we zeker! Dus spelen je kinderen hier mee dan is het in ieder geval verstandig ervoor te zorgen dat ze het product niet in hun mond stoppen en na het spelen hun handen wassen. Datzelfde geldt trouwens ook voor producten die niet als speelgoed worden aangemerkt, zoals elektronica.

Zachte stoffen

Je leest het wel vaker: was je kleding voordat je het draagt. Geen gekke gedachte; tijdens het productieproces en het vervoeren van textiel worden namelijk allerlei chemische stoffen, zoals pesticiden, gebruikt. Wel zo fris om dat er even uit te wassen. Kies voor rompertjes, topjes of andere kleding liefst natuurlijke materialen als biologisch katoen, linnen, biologische wol of viscose en let op keurmerken als GOTS en Oekotex. Waar je verder op kan letten? Om stof waterdicht, onkreukbaar of vlekbestendig te maken worden PFAS gebruikt en bijvoorbeeld triclosan wordt soms gebruikt om sportkleding of sokken antibacterieel te maken. En die ene toffe auto of magische eenhoorn op dat leuke kindershirtje is natuurlijk hartstikke mooi, maar vaak gemaakt van PVC. Goed om te weten: zo’n opdruk kan niet tegen hitte, dus het strijkijzer is hier je beste vriend. Gaat de opdruk vlekken of plakken als je eroverheen strijkt, dan is er PVC gebruikt. Gebeurt er niks, dan heb je waarschijnlijk te maken met een opdruk van een ecologische verf.

Weet wat je smeert

Verzorgingsproducten zijn eigenlijk een verhaal apart. Naast parabenen en ftalaten worden aan producten zoals crèmes, shampoos of nagellak nog veel meer stoffen toegevoegd waarvan de risico’s niet altijd even duidelijk zijn. Onze tip: kijk in ieder geval naar kwalitatieve verzorgingsproducten met zo min mogelijk toevoegingen. Let bijvoorbeeld op de parabenen en ftalaten genoemd in ons vorige artikel. Voor baby’s en kinderen gebruik je het liefste alleen verzorgingsproducten geschikt voor de tere kinderhuid. En twijfel je over een product of een ingrediënt? Er is tegenwoordig steeds meer informatie online te vinden. Zoek bijvoorbeeld op een stofnaam uit je shampoo of deodorant bij de eerder genoemde EDLists, of bij de SIN list (na registratie). Ook het rapport van Tegengif bevat veel informatie.

Weet wat en waar je koopt

Niet overal is de wetgeving wat betreft schadelijke stoffen even streng. Let daarom op met het bestellen van producten uit buitenlandse webwinkels. Soms worden er ingrediënten gebruikt die in Nederland of in de EU vanwege hun schadelijke effect verboden zijn. Zoals bijvoorbeeld met make up sets voor kinderen. Overigens geldt: wil je weten of je product een hormoonverstorende stof zoals PFAS bevat? Neem dan zeker contact op met de fabrikant. WECF heeft een voorbeeldbrief opgesteld die je hiervoor kan gebruiken.

Onze conclusie: Nature is key!

De natuur heeft ons mooie materialen gegeven waar we de meest prachtige producten mee kunnen maken. Dat is ook wat je hier bij Green Jump willen meegeven! Kiezen voor natuurlijke materialen is een van de simpelste manieren om blootstelling aan giftige stoffen zoals EDC’s te verminderen. Doe je ook mee?

Het bericht Hormoonverstoorders: praktische tips! verscheen eerst op Green Jump's blog.

Zo vertelden we je eerder over endocrine disruptor chemicals (EDC’s), oftewel hormoonverstoorders. Niet elke wetenschapper of beleidsmaker denkt daar hetzelfde over. Een eenduidig oordeel kunnen wij dus niet geven. Wat we wel kunnen doen? Jou meer vertellen over wélke soorten hormoonverstoorders als risicovol worden gezien. En je tips geven hoe je deze in het dagelijks leven herkent of waar je meer informatie kunt vinden. Zodat je met vertrouwen van het leven kan genieten!

Voordat we verder gaan…

In dit artikel lees je meer over de meest bekende hormoonverstorende stoffen. Bij deze lijst van stoffen hoort een belangrijke leeswijzer, die volgt vooraf.

Allereerst. Vooralsnog is men het er niet 100% over eens in hoeverre bepaalde hormoonverstorende stoffen schadelijk zijn. Vreemd? Niet per se! Zoals Paracelsus in de 16^e eeuw al zei: ‘‘Alle Ding sind Gift und nichts ohn’ Gift; allein die Dosis macht, das ein Ding kein Gift ist’. Oftewel, het is de dosis die ervoor zorgt dat een stof niet giftig (voor ons) is. Zo is water essentieel, maar drink je in korte tijd veel meer water dan je nieren kunnen verwerken dan ligt watervergiftiging op de loer. Vanuit de toxicologie kijkt men dan ook naar meer dan enkel een stofnaam. Frequentie van gebruik, de leeftijd van de gebruiker, wordt een stof afgespoeld of ingeademd, is de huid intact…het zijn allemaal factoren die meespelen in hoeverre een stof schadelijk voor ons is.

Ten tweede: er zijn ontzettend veel verschillende chemische stoffen die hormoonverstorend (kunnen) werken. Men spreekt daarom voornamelijk over ‘groepen van stoffen’. Zo omvatten bijvoorbeeld parabenen, maar ook ftalaten, PFC’s en pesticiden allemaal vele verschillende ‘substoffen’ met elk hun eigen specifieke eigenschappen. Het is mogelijk dat een van die substoffen niet of in mindere mate schadelijk is. Om te zeggen dat je een product moet vermijden waaraan bijvoorbeeld ‘parabeen’ is toegevoegd, is – voor ons – eigenlijk niet mogelijk. Mocht je zelf twijfelen over bijvoorbeeld een verzorgingsproduct dat je gebruikt, neem dan eens een kijkje bij de consumer guides van de Environmental Working Group.

Genoeg gepraat, hier komen de drie meest bekende hormoonverstoorders!

Onderstaande chemische stoffen hebben de discutabele eer in de top drie van meest bekende hormoonverstoorders te staan. Lees je mee?

#1: Ftalaten – maken het soepel voor je

Ftalaten zijn kleur- en geurloze olieachtige vloeistoffen. Je kent ze misschien wel onder de naam ‘weekmaker’: een stofje dat kunststoffen zoals PVC zacht en flexibel maar wel stevig maakt. Maar ftalaten worden ook gebruikt als oplosmiddel voor synthetische geurstoffen. Daarom kom je ftalaten niet alleen tegen in elektrische snoeren, douchegordijnen, vinyl vloerbedekking of speelgoed. Maar ook bijvoorbeeld in cosmetica, parfums, nagellak of lotions. De meest bekende ftalaten (BBP, DBP, DEHP, DEP, DiDP, DiNP en DnOP) mogen in Europa niet meer gebruikt worden in speelgoed. De ftalaten DEHP, DBP en BBP mogen daarnaast ook niet meer gebruikt worden in verzorgingsproducten. Alertheid op ftalaten in verband met het hormoonverstorende effect wordt geadviseerd voor zwangeren, baby’s en jonge kinderen. Gelukkig zijn er ook hele mooie alternatieven te koop waar sowieso geen ftalaten aan zijn toegevoegd zoals nagellak in 14 prachtige kleuren met verleidelijke namen als een French Latte en Eiffel of Love. En handig om te weten: PVC herken je als nummer 3 op het plastic logo.

#2: Parabenen – een krachtig conserveringsmiddel

“Vrij van parabenen”, je bent het vast wel eens tegengekomen. Parabenen zijn stofjes die de groei van schimmels en bacteriën tegengaan. Ze worden als conserveringsmiddel gebruikt in bijvoorbeeld cosmetica, schoonmaakmiddelen en geneesmiddelen en zorgen er zo voor dat de producten langer meegaan. Op zich heel praktisch dus! Methylparabeen en ethylparabeen vind je ook in voeding, als e-nummers E214 tot E219. Op dit moment is het gebruik van butyl- en propylparabeen in Denemarken verboden voor verzorgingsproducten voor kinderen jonger dan 3 jaar. In Nederland en in de EU algemeen geldt dit verbod alleen voor verzorgingsproducten die niet afgespoeld worden van de billetjes van baby’s en jonge kinderen. Ook hier bestaat controverse over het daadwerkelijke risico van deze stoffen. Risico nemen is natuurlijk niet nodig als er veilige alternatieven zijn. Kies je voor je baby de Calendula Reinigingsmelk van Weleda, dan zit je in ieder geval goed!

#3: Bisphenolen – veelzijdige hardmakers

Naast weekmakers zijn er ook chemische stoffen die juist dienst doen als hardmakers. We hebben het hier over de bisphenolen, een soort chemische bouwblokjes voor plastics als polycarbonaat. Bisphenol A (BPA) is veruit de meest bekende van dit clubje. BPA kan voorkomen in bouwmaterialen, voedselverpakkingen, implantaten en speelgoed. Maar ook in het beschermende laagje aan de binnenkant van een blikje bonen, in inkt en voorheen in kassabonnetjes. Het gebruik van BPA wordt steeds meer aan banden gelegd, maar het is nog niet duidelijk of de veelgebruikte vervangers, zoals BPS, niet alsnog dezelfde schadelijke eigenschappen hebben. Wordt waarschijnlijk vervolgd! En tot die tijd: met de glazen babyflessen van Natursutten of Dr Brown’s of de handige RVS flessen van Klean Kanteen zit je natuurlijk altijd goed.

En er zijn nog meer bekende EDC’s

#4 PFAS (perfluorverbindingen, ook wel PFC’s) – blijven zich opstapelen

Ja, ook PFAS, een groep van stoffen die regelmatig in het nieuws komt, vallen onder de hormoonverstoorders. PFAS, ook wel perfluorverbindingen, zijn chemische stoffen die gebruikt wordt om producten olie-, vet- of waterafstotend te maken. Denk daarbij aan pannen, vloerkleden, meubels of kleding. PFAS breken helaas niet af in het milieu en stapelen zich daar dus op. Voorbeelden van deze chemische stoffengroep zijn PFOA, PFOS en GenX stoffen. Die laatste worden op het moment door producenten het meeste gebruikt. Het misschien wel bekendste voorbeeld van een product met PFAS is de pan met een anti-aanbaklaag. Door minder producten te kopen die gemaakt zijn met PFAS, zoals een plaatstalen pan, verminder je de blootstelling eraan én draag je bij aan een vermindering van PFAS die in het milieu terechtkomt.

#5 Gebromeerde vlamvertragers (BFRs)/Difenylethers – veilig en schadelijk tegelijkertijd

Om ons, onze huizen en producten te beschermen worden gebromeerde vlamvertragers toegevoegd aan bijvoorbeeld elektronische apparatuur, polystyreen (piepschuim) en andere plastics, maar ook aan textiel, vloerkleden of meubels. Deze chemische stoffen vertragen het ontstaan van een brand én hebben een remmende werking op de verspreiding ervan. Best belangrijk dus. In plastic speelgoed zijn verschillende BFR’s inmiddels grotendeels verboden. Echter door het gebruik van gerecycled plastic (van bijvoorbeeld elektronisch afval) kan deze stof toch nog in plastic speelgoed voorkomen. Kies je voor zo’n toffe brandweerauto van gerecyclede melkflessen of het mooiste speelgoed van natuurlijke materialen, dan hoef je je hier uiteraard geen zorgen over te maken.

#6 Pesticiden, Dioxines en PCB’s (polychlorinated bifenolen)

Van deze drie soorten is al langere tijd duidelijk dat ze giftig zijn en hormoonverstorend werken. Het gebruik van PCB’s en de uitstoot van dioxines (stoffen die vrijkomen bij (vuil)verbranding) is inmiddels al meerdere jaren verboden of aan strenge banden gelegd. Het goede nieuws is dat ze daardoor langzaamaan steeds minder in het milieu te vinden zijn. Ook pesticiden liggen regelmatig onder het vergrootglas. Zo is atrazine in Europa sinds 2004 verboden, maar wordt het in Amerika nog volop gebruikt. Veel pesticiden die in Europa worden gebruikt vallen wél binnen de normen, maar de vraag is of de normen nog kloppen.

#7 Zware metalen – een veelzijdige groep

Ook zware metalen, zoals cadmium, lood of kobalt kunnen hormoonverstorend werken. Omdat zware metalen (er zijn er nog veel meer!) in allerlei verschillende producten worden toegepast, is het gebruik ervan vastgelegd in allerlei verschillende Europese en Nederlandse wet- en regelgevingen. Zo mag lood bijvoorbeeld niet meer gebruikt worden in verf. En voor speelgoed, sieraden en cosmetica gelden strenge beperkingen. Die regelgeving kan overigens per land verschillen. Goed om in gedachten te houden als je een product van buiten de Europese Unie wilt aanschaffen.

Was dat dan alles?

Eerlijk is eerlijk? Nee. Het lijkt het topje van de ijsberg. Er zijn nog veel meer stoffen waarvan men vermoedt dat die in meer of mindere mate ons hormoonsysteem in disbalans kunnen brengen. Voorbeelden zijn triclosan (antibacteriële werking), glycol ethers (oplosmiddel), alkylphenolen (veelzijdige toepassingen) en chemische UV-filters. Overheden en onderzoeksinstituten delen deze stoffen vaak op, in drie categorieën: schadelijk (aangetoond EDC, dus vermijden), potentieel schadelijk (onderzoek nodig, besluit op Europees niveau) of vermoedelijk schadelijk (onderzoek nodig, besluit op nationaal niveau). Bij EDLists kan je hier meer informatie over vinden. Op de site van de Endocrine Society vind je nog meer uitleg over de verschillende soorten EDC’s. En ook bij bijvoorbeeld het RIVM vind je meer informatie over hormoonverstorende stoffen in Nederland.

Zo. Dat was een hoop informatie. Duizelt het je? Dat kunnen we ons voorstellen! In ons volgende artikel over hormoonverstoorders vind je daarom meer praktische tips hoe je hormoonverstorende stoffen in het dagelijks leven zoveel mogelijk vermijdt. Alvast een tipje van de sluier? Bij Green Jump spenderen we al jaren aan het uitzoeken van de mooiste producten die naast duurzaam ook veilig zijn. En door te kiezen voor natuurlijke materialen, ecologische keurmerken en eerlijke arbeidsomstandigheden help je niet alleen het milieu maar ook jezelf en de volgende generatie!

Het bericht Hormoonverstoorders: (her)ken jij ze? verscheen eerst op Green Jump's blog.

Vandaag nemen we je mee op reis naar de wereld van de Hormoonverstorende Stoffen en vertellen we je graag hoe het ervoor staat.

Het belang van hormonen

Ons lichaam werkt op basis van allerlei processen. Ons endocriene systeem, een ingenieuze samenwerking van klieren, organen en hormonen, stuurt deze processen aan. Ze regelen bijvoorbeeld onze groei en energiebalans, maar ook wanneer je in de puberteit komt of hoe vruchtbaar je bent. Een belangrijke taak dus! Door stoffen aan ons lichaam toe te voegen, bijvoorbeeld medicijnen, kunnen we deze hormoonwerking beïnvloeden. Een bekend voorbeeld hiervan is het slikken van de pil. Maar ons endocriene systeem wordt ook onbewust beïnvloed door onze omgeving.

Hoe kan het dat hormoonverstorende stoffen zoveel invloed hebben?

Aan veel producten die we in ons dagelijks leven gebruiken worden chemicaliën toegevoegd. Bijvoorbeeld om de houdbaarheid te verlengen (van bijvoorbeeld een shampoo) of het product speciale eigenschappen te geven (zoals een pop van zacht plastic). Uit onderzoek wordt steeds meer duidelijk dat niet al deze chemicaliën onschuldige stofjes zijn. We hebben het hier over de zogenaamde ‘Endocrine Disruptor Chemicals’ (EDC’s) oftewel de hormoonverstoorders. Stoffen waarvan we inmiddels weten óf vermoeden dat ze effect hebben op die mooie, uitgebalanceerde hormoonwerking van ons lichaam. Van de honderdduizenden chemicaliën die geproduceerd worden zijn er zo’n 1000, waarvan men vermoedt dat ze ook hormoonverstorend werken. Het lastige in dit verhaal? Deze stoffen worden gebruikt in ontelbaar veel producten, zoals cosmetica, verf, speelgoed, schoonmaakmiddelen en meer. Hoewel de hoeveelheid aanwezige hormoonverstorende stof per product vaak klein en binnen gestelde marges is, kom je door de dag heen regelmatig met deze stoffen in aanraking.

Hormoonverstorend: als de balans verstoord wordt

In 2014 blogden we er al over: onderzoek toonde aan dat hormoonverstorende stoffen een negatief effect hebben op spermacellen. In 2016 hebben we ook de – toen bekende – feiten over EDC’s eens op een rijtje gezet. Door de jaren heen zijn de mogelijke effecten van EDC’s op onze gezondheid steeds verder in kaart gebracht. Zo blijken hormoonverstorende stoffen zich in het brein te nestelen en worden ze in verband gebracht met vele verschillende aandoeningen zoals hormoongevoelige kankers en vruchtbaarheidsproblemen. Blootstelling in jonge jaren (van foetus tot kind) kan op latere leeftijd tot problemen leiden. Waar de hoeveelheid spermacellen bij jonge mannen in de afgelopen 40 jaar bijna gehalveerd is, verwacht Dr. Shanna Swan – professor aan de Mount Sinai School of Medicine in New York – dat in 2045 het aantal spermacellen bij mannen 0 zal zijn. Nul! Oftewel: alle stellen hebben tegen die tijd hulp nodig bij het starten van een gezin. Op basis van haar jarenlange onderzoek spelen volgens Dr. Shannon Shaw chemische stoffen een grote causale rol hierin. Best een schrikbarende boodschap.

Maar waar staan we dan nu met EDC’s?

Het lijkt misschien simpel, maar EDC’s houden de gemoederen – nog steeds – flink bezig. Het grote probleem? Er is niet altijd eenduidigheid in de uitkomsten van alle verschillende onderzoeken én er zijn veel belangen bij betrokken. Wetenschap en wetgeving liggen daardoor niet altijd op één lijn. Waar het voor de Endocrine Society, Tegengif, WECF en bijvoorbeeld de Environmental Working Group zo klaar als een klontje is, heeft de Europese Commissie moeite met het doorhakken van knopen en vaststellen van regels.

Gelukkig hebben de ontwikkelingen de laatste jaren niet helemaal stilgestaan. Was BPA al sinds 2011 verboden in babyflesjes, zo is de stof sinds januari 2020 ook verboden in kassabonnen. Eind september vond het derde jaarlijkse forum over EDC’s van de Europese Commissie plaats en sinds 2018 zijn producenten en importeurs verplicht alle gebruikte stoffen onder REACH te registreren. Ook hebben België, Denemarken, Frankrijk, Nederland, Spanje en Zweden samen de Endocrine Disruptor Lists opgesteld. En werkt ChemSec uit Zweden aan de Substitute It Now-lijst (SIN): een lijst met chemicaliën die producenten uit voorzorg al beter niet kunnen gebruiken omdat ze hoogstwaarschijnlijk tot gezondheidsproblemen leiden. Een uitgangspunt strikter dan dat van REACH. Zo kan het dus ook!

Wat kun je als consument doen?

Reden voor Tegengif om de Europese Commissie aan te schrijven? Tijdens een onderzoek in 2020 naar verzorgingsproducten bleek dat 60% van de geteste 111 producten nog altijd één of meer hormoonverstorende stoffen bevatte. Als consument hormoonverstorende stoffen vermijden is ontzettend moeilijk. Maar: kennis is key en je goed laten informeren is altijd de eerste stap. De informatie in dit artikel is slechts een eerste, nieuwe tip van de sluier. We informeren je binnenkort ook met een overzicht van de bekendste hormoonverstorende stoffen en hoe je deze in producten herkent. Daarnaast kun je tips en tricks verwachten voor de aanschaf en het gebruik van (nieuwe) producten. Wist je trouwens dat verzorgingsproducten zonder schadelijke stoffen al vanaf de eerste dag een van de uitgangspunten zijn van Green Jump?

Tot die tijd hebben we natuurlijk wel vast een paar basic tips:

Schadelijke stoffen hopen zich op in stofwolken, dus stofzuig en lucht je huis regelmatig. Dat helpt ook bij het minimaliseren van microplastics. Kijk goed naar de producten die je koopt, vooral als het gaat om huidverzorging of schoonmaakmiddelen. Je huid neemt als een spons alles op. Keurmerken waar je op kan letten zijn bijvoorbeeld Nordic Ecolabel, EU Ecolabel en COSMOS. Kies zoveel mogelijk voor natuurlijke producten en warm je eten liever niet op in een plastic bakje. Én! Last but not least, was niet alleen je groente en fruit maar ook je handen elke keer voordat je iets eet.

Het bericht Hormoonverstoorders: waar het verhaal verder gaat verscheen eerst op Green Jump's blog.

Wat zijn hormoonverstorende stoffen?

Hormoonverstorende stoffen worden in het Engels Endocrine Disrupting Chemicals genoemd, oftewel EDC’s. Het is een lichaamsvreemde stof die de functies van het hormonale systeem verstoort. De stof werkt als hormoon of blokkeert juist de functie ervan. Bekende voorbeelden van deze stoffen zijn: bisphenol A, oftewel BPA, ftalaten (weekmakers) en parabenen. Er zijn echter nog veel meer hormoonverstorende stoffen.

Waarom zijn hormoonverstorende stoffen gevaarlijk?

Er zijn meer en meer aanwijzingen dat deze stoffen tot blijvende gezondheidsschade leiden. De meeste kans om hierdoor schade op te lopen, is van de zwangerschap (foetale ontwikkeling) tot aan de puberteit. Een verstoring in het hormoonsysteem kan verschillende effecten hebben. Bijvoorbeeld op de ontwikkeling van het lichaam, vruchtbaarheid, het immuunsysteem of bij het ontstaan van kanker. Ook lijkt het een rol te spelen bij verschillende neurologische stoornissen zoals ADHD en autisme, diabetes, stofwisselingziekten en obesitas. Zelfs als er niet direct sprake is van schade, kan het op latere leeftijd leiden tot schade in de ontwikkeling.

Zembla: gevolgen van hormoonverstorende stoffen

Zembla besteedde in juni 2015 aandacht aan de gevolgen van hormoonverstorende stoffen. Hier kwam naar voren dat internationale wetenschappers onder leiding van kinderarts Leonardo Trasande, onderzochten dat dit voor Nederland onder andere de volgende aanwijsbare gevolgen heeft:

• 280 extra gevallen van zaadbalkanker per jaar
• 7.000 sterfgevallen van mannen tussen 55-64 jaar door weekmakers
• 1.500 gevallen van obesitas bij kinderen door blootstelling aan bisphenol A

Vervolgens is een berekening gemaakt met de zorgkosten die dit met zich meebrengt. Helaas zijn maar 5% van de chemische stoffen die als hormoonverstorend worden gekenmerkt onderzocht en is de focus vervolgens gelegd op de kosten. Maar dergelijke conclusies tonen aan dat deze stoffen alles behalve ongevaarlijk zijn. De werkelijke omvang van de schade is dus (nog) niet in kaart gebracht.

Hoe komen we in aanraking met endocrine disruptors?

Dagelijks komen we in contact met deze stoffen. Ook zwangere vrouwen en kleine kinderen dus. Ze zitten in voeding, plastic en verpakkingsafval, verzorgingsproducten en cosmetica, bespoten groente en fruit en blik. Andere voorbeelden zijn bestrijdingsmiddelen, weekmakers, vlamvertragers. In het geval van verpakkingsmateriaal kan de stof in het voedsel terechtkomen.

Hoe kan het dan dat deze producten nog gewoon verkrijgbaar zijn?

Als het echt niet goed zou zijn, dan zou het toch niet in de winkel liggen? Dat zou je denken ja, en dat zou vooral ook heel wenselijk zijn. In 2013 toonde Zembla aan dat de risico’s van hormoonverstorende stoffen niet bekend zijn bij zwangere vrouwen, zij worden in Nederland niet voorgelicht. Dit gebeurt wel in Denemarken, de overheid heeft daar deze taak op zich genomen. Na de uitzending zei de minister te gaan kijken of de informatie aan zwangere vrouwen toereikend is, maar er gebeurde niets.

Hormoonverstoorders uit alle producten halen, dat zou enorm veel geld kosten, miljarden. Wetenschappers stellen dat het allemaal draait om de economische belangen van de industrie. Om die reden zijn artsen en toxicologen nu bezig met het aantonen wat de gevolgen van deze schade door hormoonverstorende stoffen kost. De Europese Commissie lijkt pogingen te doen om wetgeving rondom hormoonverstoorders vorm te geven, maar de industrie probeert tegelijkertijd dit proces te vertragen. Er is nu dus nog geen enkele wetgeving omtrent deze stoffen. Wel werden er na de Zembla-uitzending kamervragen gesteld.

Hoe vermijd je (een groot deel van) hormoonverstorende stoffen?

• Eet geen bespoten groente en fruit, kies liefst zoveel mogelijk voor biologisch, zeker als je zwanger bent of jonge kinderen hebt.
• Let goed op het verpakkingsmateriaal. Bewaar voedsel niet in plastic maar gebruik glas of rvs en verhit geen voedsel in plastic.
• Let op (biologische) keurmerken bij voeding, verzorgingsproducten, kleding en schoonmaakmiddelen. Zorg in ieder geval dat de verzorgingsproducten van je kinderen bijvoorbeeld biologisch zijn, zoveel gebruik je daar niet van dus blijven de kosten ook binnen de perken.
• Vermijd Teflon en kijk kritisch naar de producten waarmee je kookt.

Lees meer over dit onderwerp op de website van Zembla en WECF.

Het bericht Hormoonverstorende stoffen: de feiten op een rij verscheen eerst op Green Jump's blog.

Hormoonverstorende stoffen

Hormoonverstorende stoffen zijn dagelijks overal om ons heen aanwezig. Je vindt ze bijvoorbeeld in voeding, verzorgingsproducten, medicijnen, kleding, speelgoed en eet- en drinkgerei. Enkele voorbeelden van dit soort chemicaliën zijn: parabenen, bisfenol A, synthetische UV-filters en ftalaten (weekmakers).

Resultaat van het onderzoek

In dit onderzoek is gekeken naar het effect van ongeveer 100 verschillende hormoonverstorende stoffen op spermacellen in een kweekschaaltje. Er werden hoeveelheden gebruikt zoals ze ook in het lichaam voorkomen.

Het bleek dat de hormoonverstorende stoffen zorgen voor een stijging van calcium in spermacellen waardoor het zwemgedrag negatief beïnvloed wordt. De spermacellen zwemmen hierdoor op de verkeerde plek en op de verkeerde tijd. Ook bleken de spermacellen door de hormoonverstorende stoffen minder gevoelig voor progesteron en prostaglandine wat wordt uitgescheiden door de eicel. Hierdoor kunnen spermacellen niet goed naar een eicel navigeren. Als laatste hadden de chemicaliën een effect op de enzymen die op het juiste moment de buitenkant van de eicel moeten afbreken. Spermacellen zijn hierdoor niet meer in staat om de eicel goed binnen te dringen.

Een derde van de geteste stoffen had een negatief effect op de kwaliteit van de spermacellen. Onder deze stoffen waren:

• · 4-MBC (4- methylbenzylideen), een in zonnebrand gebruikt UV filter.
• · Tricoslan, een veelvuldig gebruikt antibacterieel middel in ontsmettende zeep en handgel.
• · DnBP (di-n-butylphtalaat), een ftalaat.

In het lichaam zal echter vaak een mix van verschillende hormoonverstorende stoffen aanwezig zijn. Ook dit is getest en wat bleek? Een cocktail van verschillende stoffen in lage concentratie heeft zelfs een nog groter negatief effect op de spermacellen.

Europese Commissie

Dit onderzoek komt op het juiste moment. De Europese Commissie is bezig met het herzien van het beleid ten aanzien van hormoonverstorende chemicaliën. In het kader hiervan zijn endocrinologen en toxicologen met elkaar in overleg hoe deze hormoonverstorende stoffen beter gereguleerd kunnen worden. De resultaten van dit nieuwe onderzoek bewijzen de grote invloed van deze stoffen op de vruchtbaarheid en zijn dus van groot belang voor het maken van de nieuwe Europese beleidsregels.

Het onderzoek werd gepubliceerd in het vooraanstaande wetenschappelijke tijdschrift EMBO http://embor.embopress.org/content/early/2014/05/08/embr.201438869

Het bericht Hormoonverstorende stoffen negatief effect op spermacellen verscheen eerst op Green Jump's blog.