Wanneer moet je opletten?

Hormoonverstoorders, we komen er op allerlei verschillende manieren mee in aanraking.

Sommige krijg je binnen via je mond (bijvoorbeeld via voeding), sommige via je huid (bijvoorbeeld door cosmetica) en weer andere adem je in. Er zijn hormoonverstorende stoffen die belangrijke functies hebben (zoals vlamvertragers in elektronica) en anderen die puur esthetisch zijn (zoals ftalaten die een lekker geurtje geven aan een plastic pop). Is dat direct een probleem? Dat hoeft niet, zoals we je in het vorige artikel uitlegden. Maar als er veilige alternatieven zijn, waarom zou je het risico dan nemen? Zeker tijdens belangrijke fases in het leven, zoals een zwangerschap, bij pasgeborenen, opgroeiende kinderen of in de puberteit, kan het verstandig zijn hier extra aandacht aan te besteden. De volgende tips helpen je hierbij.

Weet wat je eet

Liefde gaat door de maag, maar hormoonverstoorders soms ook. Immers, ook pesticiden kunnen hormoonverstorend zijn. Eet je biologisch, dan scheelt dat al een heel stuk. En was of schil je je groente en fruit vóórdat je het opeet, dan heb je nog een slag te pakken. Zoek je online op ‘Dirty Dozen’ en ‘Clean Fifteen’, dan vind je een lijst met groente en fruit met de meeste en minste pesticiden erop. Deze lijsten worden vaak online gedeeld, maar gaan voornamelijk over voedingsmiddelen geproduceerd in Amerika. Die informatie is niet altijd 1 op 1 te vertalen naar Nederland. Bij Milieudefensie en het RIVM kun je meer informatie vinden over het gebruik van pesticiden in Nederland. Kies trouwens waar mogelijk voor voedsel verpakt in glas, in plaats van blik of plastic. Ook het opwarmen van je maaltijd doe je het liefst in een fijne oven- of magnetronbestendige glazen bak. Dat scheelt weer eventuele blootstelling aan BPA. Duik je lekker de keuken in? Kies dan het liefst voor pannen van (giet)ijzer of met emaille of RVS (in plaats van anti aanbak) en roerspatels of snijplanken van natuurlijke materialen als hout of RVS. Onverwoestbaar, veilig in gebruik en mooi! En die kunststof spatels die je vroeger gebruikte voor je anti-aanbak pan heb je dan ook meteen niet meer nodig, win-win!

Keep it clean

Bekende hormoonverstoorders vinden we veelal terug in kunststof producten. Maar in de loop der tijd kunnen plastics gaan vervallen, beschadigen door gebruik en door verhitting kunnen de gebruikte chemicaliën gaan ‘lekken’. Schadelijke stoffen zoals hormoonverstoorders hopen zich vervolgens op in huisstof. Zeker voor kleintjes die over de grond kruipen geen aanrader. Dus: haal die stofzuiger uit de kast, lucht je huis en maak het regelmatig schoon met een sopje. Door nieuwe producten zoals speelgoed of drinkflessen ook even af te nemen voor het eerste gebruik, verwijder je meteen eventuele ongezonde stoffen die gebruikt zijn tijdens vervoer of opslag. Voor dat sopje kies je natuurlijk liefst een ecologisch schoonmaakmiddel zonder oplosmiddelen. Ook bacteriedodende of desinfecterende middelen kunnen trouwens EDC’s bevatten. Zie je door de ingrediëntenlijst het bos niet meer, maak dan je eigen schoonmaakmiddel of kies voor schoonmaakmiddelen met een ecolabel. Een keurmerk is niet altijd heilig, maar vermindert blootstelling aan giftige stoffen wel degelijk en je helpt de natuur er ook een handje mee.

It’s play time!

Klaar voor de volgende stap in de goede richting? Kies voor vrolijk speelgoed of heerlijk zachte knuffels van natuurlijke materialen. Dat voelt niet alleen fijn aan de handjes, het gaat ook nog eens lang mee en blijft mooi. Natuurlijk ontkom je er niet altijd aan, plastic speelgoed in huis. Let er dan even op welk plastic er gebruikt is. Goed om te onthouden: voor zacht, flexibel kunststof of plastic met een geurtje worden meestal ftalaten gebruikt. Tot slot: ‘vintage’ speelgoed kan stoffen bevatten die tegenwoordig niet meer toegestaan zijn, zoals inmiddels verboden weekmakers of lood in de verf van oude autootjes. Maar de nostalgie snappen we zeker! Dus spelen je kinderen hier mee dan is het in ieder geval verstandig ervoor te zorgen dat ze het product niet in hun mond stoppen en na het spelen hun handen wassen. Datzelfde geldt trouwens ook voor producten die niet als speelgoed worden aangemerkt, zoals elektronica.

Zachte stoffen

Je leest het wel vaker: was je kleding voordat je het draagt. Geen gekke gedachte; tijdens het productieproces en het vervoeren van textiel worden namelijk allerlei chemische stoffen, zoals pesticiden, gebruikt. Wel zo fris om dat er even uit te wassen. Kies voor rompertjes, topjes of andere kleding liefst natuurlijke materialen als biologisch katoen, linnen, biologische wol of viscose en let op keurmerken als GOTS en Oekotex. Waar je verder op kan letten? Om stof waterdicht, onkreukbaar of vlekbestendig te maken worden PFAS gebruikt en bijvoorbeeld triclosan wordt soms gebruikt om sportkleding of sokken antibacterieel te maken. En die ene toffe auto of magische eenhoorn op dat leuke kindershirtje is natuurlijk hartstikke mooi, maar vaak gemaakt van PVC. Goed om te weten: zo’n opdruk kan niet tegen hitte, dus het strijkijzer is hier je beste vriend. Gaat de opdruk vlekken of plakken als je eroverheen strijkt, dan is er PVC gebruikt. Gebeurt er niks, dan heb je waarschijnlijk te maken met een opdruk van een ecologische verf.

Weet wat je smeert

Verzorgingsproducten zijn eigenlijk een verhaal apart. Naast parabenen en ftalaten worden aan producten zoals crèmes, shampoos of nagellak nog veel meer stoffen toegevoegd waarvan de risico’s niet altijd even duidelijk zijn. Onze tip: kijk in ieder geval naar kwalitatieve verzorgingsproducten met zo min mogelijk toevoegingen. Let bijvoorbeeld op de parabenen en ftalaten genoemd in ons vorige artikel. Voor baby’s en kinderen gebruik je het liefste alleen verzorgingsproducten geschikt voor de tere kinderhuid. En twijfel je over een product of een ingrediënt? Er is tegenwoordig steeds meer informatie online te vinden. Zoek bijvoorbeeld op een stofnaam uit je shampoo of deodorant bij de eerder genoemde EDLists, of bij de SIN list (na registratie). Ook het rapport van Tegengif bevat veel informatie.

Weet wat en waar je koopt

Niet overal is de wetgeving wat betreft schadelijke stoffen even streng. Let daarom op met het bestellen van producten uit buitenlandse webwinkels. Soms worden er ingrediënten gebruikt die in Nederland of in de EU vanwege hun schadelijke effect verboden zijn. Zoals bijvoorbeeld met make up sets voor kinderen. Overigens geldt: wil je weten of je product een hormoonverstorende stof zoals PFAS bevat? Neem dan zeker contact op met de fabrikant. WECF heeft een voorbeeldbrief opgesteld die je hiervoor kan gebruiken.

Onze conclusie: Nature is key!

De natuur heeft ons mooie materialen gegeven waar we de meest prachtige producten mee kunnen maken. Dat is ook wat je hier bij Green Jump willen meegeven! Kiezen voor natuurlijke materialen is een van de simpelste manieren om blootstelling aan giftige stoffen zoals EDC’s te verminderen. Doe je ook mee?

Zo vertelden we je eerder over endocrine disruptor chemicals (EDC’s), oftewel hormoonverstoorders. Niet elke wetenschapper of beleidsmaker denkt daar hetzelfde over. Een eenduidig oordeel kunnen wij dus niet geven. Wat we wel kunnen doen? Jou meer vertellen over wélke soorten hormoonverstoorders als risicovol worden gezien. En je tips geven hoe je deze in het dagelijks leven herkent of waar je meer informatie kunt vinden. Zodat je met vertrouwen van het leven kan genieten!

Voordat we verder gaan…

In dit artikel lees je meer over de meest bekende hormoonverstorende stoffen. Bij deze lijst van stoffen hoort een belangrijke leeswijzer, die volgt vooraf.

Allereerst. Vooralsnog is men het er niet 100% over eens in hoeverre bepaalde hormoonverstorende stoffen schadelijk zijn. Vreemd? Niet per se! Zoals Paracelsus in de 16^e eeuw al zei: ‘‘Alle Ding sind Gift und nichts ohn’ Gift; allein die Dosis macht, das ein Ding kein Gift ist’. Oftewel, het is de dosis die ervoor zorgt dat een stof niet giftig (voor ons) is. Zo is water essentieel, maar drink je in korte tijd veel meer water dan je nieren kunnen verwerken dan ligt watervergiftiging op de loer. Vanuit de toxicologie kijkt men dan ook naar meer dan enkel een stofnaam. Frequentie van gebruik, de leeftijd van de gebruiker, wordt een stof afgespoeld of ingeademd, is de huid intact…het zijn allemaal factoren die meespelen in hoeverre een stof schadelijk voor ons is.

Ten tweede: er zijn ontzettend veel verschillende chemische stoffen die hormoonverstorend (kunnen) werken. Men spreekt daarom voornamelijk over ‘groepen van stoffen’. Zo omvatten bijvoorbeeld parabenen, maar ook ftalaten, PFC’s en pesticiden allemaal vele verschillende ‘substoffen’ met elk hun eigen specifieke eigenschappen. Het is mogelijk dat een van die substoffen niet of in mindere mate schadelijk is. Om te zeggen dat je een product moet vermijden waaraan bijvoorbeeld ‘parabeen’ is toegevoegd, is – voor ons – eigenlijk niet mogelijk. Mocht je zelf twijfelen over bijvoorbeeld een verzorgingsproduct dat je gebruikt, neem dan eens een kijkje bij de consumer guides van de Environmental Working Group.

Genoeg gepraat, hier komen de drie meest bekende hormoonverstoorders!

Onderstaande chemische stoffen hebben de discutabele eer in de top drie van meest bekende hormoonverstoorders te staan. Lees je mee?

#1: Ftalaten – maken het soepel voor je

Ftalaten zijn kleur- en geurloze olieachtige vloeistoffen. Je kent ze misschien wel onder de naam ‘weekmaker’: een stofje dat kunststoffen zoals PVC zacht en flexibel maar wel stevig maakt. Maar ftalaten worden ook gebruikt als oplosmiddel voor synthetische geurstoffen. Daarom kom je ftalaten niet alleen tegen in elektrische snoeren, douchegordijnen, vinyl vloerbedekking of speelgoed. Maar ook bijvoorbeeld in cosmetica, parfums, nagellak of lotions. De meest bekende ftalaten (BBP, DBP, DEHP, DEP, DiDP, DiNP en DnOP) mogen in Europa niet meer gebruikt worden in speelgoed. De ftalaten DEHP, DBP en BBP mogen daarnaast ook niet meer gebruikt worden in verzorgingsproducten. Alertheid op ftalaten in verband met het hormoonverstorende effect wordt geadviseerd voor zwangeren, baby’s en jonge kinderen. Gelukkig zijn er ook hele mooie alternatieven te koop waar sowieso geen ftalaten aan zijn toegevoegd zoals nagellak in 14 prachtige kleuren met verleidelijke namen als een French Latte en Eiffel of Love. En handig om te weten: PVC herken je als nummer 3 op het plastic logo.

#2: Parabenen – een krachtig conserveringsmiddel

“Vrij van parabenen”, je bent het vast wel eens tegengekomen. Parabenen zijn stofjes die de groei van schimmels en bacteriën tegengaan. Ze worden als conserveringsmiddel gebruikt in bijvoorbeeld cosmetica, schoonmaakmiddelen en geneesmiddelen en zorgen er zo voor dat de producten langer meegaan. Op zich heel praktisch dus! Methylparabeen en ethylparabeen vind je ook in voeding, als e-nummers E214 tot E219. Op dit moment is het gebruik van butyl- en propylparabeen in Denemarken verboden voor verzorgingsproducten voor kinderen jonger dan 3 jaar. In Nederland en in de EU algemeen geldt dit verbod alleen voor verzorgingsproducten die niet afgespoeld worden van de billetjes van baby’s en jonge kinderen. Ook hier bestaat controverse over het daadwerkelijke risico van deze stoffen. Risico nemen is natuurlijk niet nodig als er veilige alternatieven zijn. Kies je voor je baby de Calendula Reinigingsmelk van Weleda, dan zit je in ieder geval goed!

#3: Bisphenolen – veelzijdige hardmakers

Naast weekmakers zijn er ook chemische stoffen die juist dienst doen als hardmakers. We hebben het hier over de bisphenolen, een soort chemische bouwblokjes voor plastics als polycarbonaat. Bisphenol A (BPA) is veruit de meest bekende van dit clubje. BPA kan voorkomen in bouwmaterialen, voedselverpakkingen, implantaten en speelgoed. Maar ook in het beschermende laagje aan de binnenkant van een blikje bonen, in inkt en voorheen in kassabonnetjes. Het gebruik van BPA wordt steeds meer aan banden gelegd, maar het is nog niet duidelijk of de veelgebruikte vervangers, zoals BPS, niet alsnog dezelfde schadelijke eigenschappen hebben. Wordt waarschijnlijk vervolgd! En tot die tijd: met de glazen babyflessen van Natursutten of Dr Brown’s of de handige RVS flessen van Klean Kanteen zit je natuurlijk altijd goed.

En er zijn nog meer bekende EDC’s

#4 PFAS (perfluorverbindingen, ook wel PFC’s) – blijven zich opstapelen

Ja, ook PFAS, een groep van stoffen die regelmatig in het nieuws komt, vallen onder de hormoonverstoorders. PFAS, ook wel perfluorverbindingen, zijn chemische stoffen die gebruikt wordt om producten olie-, vet- of waterafstotend te maken. Denk daarbij aan pannen, vloerkleden, meubels of kleding. PFAS breken helaas niet af in het milieu en stapelen zich daar dus op. Voorbeelden van deze chemische stoffengroep zijn PFOA, PFOS en GenX stoffen. Die laatste worden op het moment door producenten het meeste gebruikt. Het misschien wel bekendste voorbeeld van een product met PFAS is de pan met een anti-aanbaklaag. Door minder producten te kopen die gemaakt zijn met PFAS, zoals een plaatstalen pan, verminder je de blootstelling eraan én draag je bij aan een vermindering van PFAS die in het milieu terechtkomt.

#5 Gebromeerde vlamvertragers (BFRs)/Difenylethers – veilig en schadelijk tegelijkertijd

Om ons, onze huizen en producten te beschermen worden gebromeerde vlamvertragers toegevoegd aan bijvoorbeeld elektronische apparatuur, polystyreen (piepschuim) en andere plastics, maar ook aan textiel, vloerkleden of meubels. Deze chemische stoffen vertragen het ontstaan van een brand én hebben een remmende werking op de verspreiding ervan. Best belangrijk dus. In plastic speelgoed zijn verschillende BFR’s inmiddels grotendeels verboden. Echter door het gebruik van gerecycled plastic (van bijvoorbeeld elektronisch afval) kan deze stof toch nog in plastic speelgoed voorkomen. Kies je voor zo’n toffe brandweerauto van gerecyclede melkflessen of het mooiste speelgoed van natuurlijke materialen, dan hoef je je hier uiteraard geen zorgen over te maken.

#6 Pesticiden, Dioxines en PCB’s (polychlorinated bifenolen)

Van deze drie soorten is al langere tijd duidelijk dat ze giftig zijn en hormoonverstorend werken. Het gebruik van PCB’s en de uitstoot van dioxines (stoffen die vrijkomen bij (vuil)verbranding) is inmiddels al meerdere jaren verboden of aan strenge banden gelegd. Het goede nieuws is dat ze daardoor langzaamaan steeds minder in het milieu te vinden zijn. Ook pesticiden liggen regelmatig onder het vergrootglas. Zo is atrazine in Europa sinds 2004 verboden, maar wordt het in Amerika nog volop gebruikt. Veel pesticiden die in Europa worden gebruikt vallen wél binnen de normen, maar de vraag is of de normen nog kloppen.

#7 Zware metalen – een veelzijdige groep

Ook zware metalen, zoals cadmium, lood of kobalt kunnen hormoonverstorend werken. Omdat zware metalen (er zijn er nog veel meer!) in allerlei verschillende producten worden toegepast, is het gebruik ervan vastgelegd in allerlei verschillende Europese en Nederlandse wet- en regelgevingen. Zo mag lood bijvoorbeeld niet meer gebruikt worden in verf. En voor speelgoed, sieraden en cosmetica gelden strenge beperkingen. Die regelgeving kan overigens per land verschillen. Goed om in gedachten te houden als je een product van buiten de Europese Unie wilt aanschaffen.

Was dat dan alles?

Eerlijk is eerlijk? Nee. Het lijkt het topje van de ijsberg. Er zijn nog veel meer stoffen waarvan men vermoedt dat die in meer of mindere mate ons hormoonsysteem in disbalans kunnen brengen. Voorbeelden zijn triclosan (antibacteriële werking), glycol ethers (oplosmiddel), alkylphenolen (veelzijdige toepassingen) en chemische UV-filters. Overheden en onderzoeksinstituten delen deze stoffen vaak op, in drie categorieën: schadelijk (aangetoond EDC, dus vermijden), potentieel schadelijk (onderzoek nodig, besluit op Europees niveau) of vermoedelijk schadelijk (onderzoek nodig, besluit op nationaal niveau). Bij EDLists kan je hier meer informatie over vinden. Op de site van de Endocrine Society vind je nog meer uitleg over de verschillende soorten EDC’s. En ook bij bijvoorbeeld het RIVM vind je meer informatie over hormoonverstorende stoffen in Nederland.

Zo. Dat was een hoop informatie. Duizelt het je? Dat kunnen we ons voorstellen! In ons volgende artikel over hormoonverstoorders vind je daarom meer praktische tips hoe je hormoonverstorende stoffen in het dagelijks leven zoveel mogelijk vermijdt. Alvast een tipje van de sluier? Bij Green Jump spenderen we al jaren aan het uitzoeken van de mooiste producten die naast duurzaam ook veilig zijn. En door te kiezen voor natuurlijke materialen, ecologische keurmerken en eerlijke arbeidsomstandigheden help je niet alleen het milieu maar ook jezelf en de volgende generatie!

Vandaag nemen we je mee op reis naar de wereld van de Hormoonverstorende Stoffen en vertellen we je graag hoe het ervoor staat.

Het belang van hormonen

Ons lichaam werkt op basis van allerlei processen. Ons endocriene systeem, een ingenieuze samenwerking van klieren, organen en hormonen, stuurt deze processen aan. Ze regelen bijvoorbeeld onze groei en energiebalans, maar ook wanneer je in de puberteit komt of hoe vruchtbaar je bent. Een belangrijke taak dus! Door stoffen aan ons lichaam toe te voegen, bijvoorbeeld medicijnen, kunnen we deze hormoonwerking beïnvloeden. Een bekend voorbeeld hiervan is het slikken van de pil. Maar ons endocriene systeem wordt ook onbewust beïnvloed door onze omgeving.

Hoe kan het dat hormoonverstorende stoffen zoveel invloed hebben?

Aan veel producten die we in ons dagelijks leven gebruiken worden chemicaliën toegevoegd. Bijvoorbeeld om de houdbaarheid te verlengen (van bijvoorbeeld een shampoo) of het product speciale eigenschappen te geven (zoals een pop van zacht plastic). Uit onderzoek wordt steeds meer duidelijk dat niet al deze chemicaliën onschuldige stofjes zijn. We hebben het hier over de zogenaamde ‘Endocrine Disruptor Chemicals’ (EDC’s) oftewel de hormoonverstoorders. Stoffen waarvan we inmiddels weten óf vermoeden dat ze effect hebben op die mooie, uitgebalanceerde hormoonwerking van ons lichaam. Van de honderdduizenden chemicaliën die geproduceerd worden zijn er zo’n 1000, waarvan men vermoedt dat ze ook hormoonverstorend werken. Het lastige in dit verhaal? Deze stoffen worden gebruikt in ontelbaar veel producten, zoals cosmetica, verf, speelgoed, schoonmaakmiddelen en meer. Hoewel de hoeveelheid aanwezige hormoonverstorende stof per product vaak klein en binnen gestelde marges is, kom je door de dag heen regelmatig met deze stoffen in aanraking.

Hormoonverstorend: als de balans verstoord wordt

In 2014 blogden we er al over: onderzoek toonde aan dat hormoonverstorende stoffen een negatief effect hebben op spermacellen. In 2016 hebben we ook de – toen bekende – feiten over EDC’s eens op een rijtje gezet. Door de jaren heen zijn de mogelijke effecten van EDC’s op onze gezondheid steeds verder in kaart gebracht. Zo blijken hormoonverstorende stoffen zich in het brein te nestelen en worden ze in verband gebracht met vele verschillende aandoeningen zoals hormoongevoelige kankers en vruchtbaarheidsproblemen. Blootstelling in jonge jaren (van foetus tot kind) kan op latere leeftijd tot problemen leiden. Waar de hoeveelheid spermacellen bij jonge mannen in de afgelopen 40 jaar bijna gehalveerd is, verwacht Dr. Shanna Swan – professor aan de Mount Sinai School of Medicine in New York – dat in 2045 het aantal spermacellen bij mannen 0 zal zijn. Nul! Oftewel: alle stellen hebben tegen die tijd hulp nodig bij het starten van een gezin. Op basis van haar jarenlange onderzoek spelen volgens Dr. Shannon Shaw chemische stoffen een grote causale rol hierin. Best een schrikbarende boodschap.

Maar waar staan we dan nu met EDC’s?

Het lijkt misschien simpel, maar EDC’s houden de gemoederen – nog steeds – flink bezig. Het grote probleem? Er is niet altijd eenduidigheid in de uitkomsten van alle verschillende onderzoeken én er zijn veel belangen bij betrokken. Wetenschap en wetgeving liggen daardoor niet altijd op één lijn. Waar het voor de Endocrine Society, Tegengif, WECF en bijvoorbeeld de Environmental Working Group zo klaar als een klontje is, heeft de Europese Commissie moeite met het doorhakken van knopen en vaststellen van regels.

Gelukkig hebben de ontwikkelingen de laatste jaren niet helemaal stilgestaan. Was BPA al sinds 2011 verboden in babyflesjes, zo is de stof sinds januari 2020 ook verboden in kassabonnen. Eind september vond het derde jaarlijkse forum over EDC’s van de Europese Commissie plaats en sinds 2018 zijn producenten en importeurs verplicht alle gebruikte stoffen onder REACH te registreren. Ook hebben België, Denemarken, Frankrijk, Nederland, Spanje en Zweden samen de Endocrine Disruptor Lists opgesteld. En werkt ChemSec uit Zweden aan de Substitute It Now-lijst (SIN): een lijst met chemicaliën die producenten uit voorzorg al beter niet kunnen gebruiken omdat ze hoogstwaarschijnlijk tot gezondheidsproblemen leiden. Een uitgangspunt strikter dan dat van REACH. Zo kan het dus ook!

Wat kun je als consument doen?

Reden voor Tegengif om de Europese Commissie aan te schrijven? Tijdens een onderzoek in 2020 naar verzorgingsproducten bleek dat 60% van de geteste 111 producten nog altijd één of meer hormoonverstorende stoffen bevatte. Als consument hormoonverstorende stoffen vermijden is ontzettend moeilijk. Maar: kennis is key en je goed laten informeren is altijd de eerste stap. De informatie in dit artikel is slechts een eerste, nieuwe tip van de sluier. We informeren je binnenkort ook met een overzicht van de bekendste hormoonverstorende stoffen en hoe je deze in producten herkent. Daarnaast kun je tips en tricks verwachten voor de aanschaf en het gebruik van (nieuwe) producten. Wist je trouwens dat verzorgingsproducten zonder schadelijke stoffen al vanaf de eerste dag een van de uitgangspunten zijn van Green Jump?

Tot die tijd hebben we natuurlijk wel vast een paar basic tips:

Schadelijke stoffen hopen zich op in stofwolken, dus stofzuig en lucht je huis regelmatig. Dat helpt ook bij het minimaliseren van microplastics. Kijk goed naar de producten die je koopt, vooral als het gaat om huidverzorging of schoonmaakmiddelen. Je huid neemt als een spons alles op. Keurmerken waar je op kan letten zijn bijvoorbeeld Nordic Ecolabel, EU Ecolabel en COSMOS. Kies zoveel mogelijk voor natuurlijke producten en warm je eten liever niet op in een plastic bakje. Én! Last but not least, was niet alleen je groente en fruit maar ook je handen elke keer voordat je iets eet.